17. mai-tale Hennebygda 2013

Hennebygda, 17. mai 2013

(Hennebygda er ei bygd på nordsida av Nordfjorden, langs den nye "Panoramavegen" mellom Eid og Stryn. Bygda var tidlegare veglaus og tilhøyrde Gloppen kommune, men har seinare fått vegutløysing både mot Eid og Stryn. Bygda vart del av Eid kommune rundt 1990. Her kan du lese meir om Hennebygda).

Kjære alle saman – Gratulerer med dagen!

Alle land har ein nasjonaldag. Men nesten ingen andre land har ein 17. mai. Då meiner eg ikkje sjølve datoen, men 17. mai slik vi feirer dagen. Med barnetog. Med leikar og moro. Med fest for heile folket – i kvar by og bygd – slik som her i Hennebygda i dag.

Det skal vi vere stolte av. Måten vi feirer 17. mai på, seier noko om at vi bur i eit land der vi kan løfte i flokk og gjere ting saman. Ikkje fordi nåken har bestemt det for oss. Men fordi vi vil sjøl.

Vi er så heldige å bu i eit land der vi kan vere frie menneske. 17. mai 1814 – Eidsvollsforsamlinga og Grunnlova - la grunnlaget for det. Og ved å nytte denne fridomsmarkeringa til å vere samla, slik som her i dag, syner vi at fridom ikkje treng å bety egoisme. Fridom betyr langt oftare at vi har dei kreftene, den viljen, den gløden som skal til for å løfte i flokk. Gjer vi det, kan vi få til det utrulige.

For å seie det med den norske 17. maiferinga sin far, Henrik Wergeland, i diktet ”Oppmuntring til en yngling”:

Umuligt? Nei! grib bare an, og byd alvorligt til!

Tro mig, min Ven, Den meget kan, som bare rigtigt vil.

Viljen til å få til det du brenn for sjølv om andre seier det er umulig –  og evna til å gjere det i fellesskap med andre av eigen fri vilje - det sit i ryggmargen på oss. Og det er ein del av arven etter 17. mai 1814.

Nasjonalstaten er eitt felleskap. Men det finst også utruleg mange andre: Fylke, kommune, bygder og grender, lag og foreningar.

Dei små, lokale fellesskapa, som her i Hennebygda i dag er trådane i den store, nasjonale veven. Er dei trådane blasse og svake, så blir heile den nasjonale veven blass og svak. Er trådane fargerike og sterke, så blir også den nasjonale veven fargerik og sterk.

I vårt vesle hjørne av landet har vi uvanleg mange slike fellesskap som kan feire og jubilere i år. Fylket vårt - Sogn og Fjordane - fyller 250 år. Her i Eid fyller idrettslaget - Eid Idrettslag - utrulege 150 år som eitt av dei eldste idrettslaga i landet. Eid Musikklag fyller 100 år som eitt av dei eldste musikklaga i landet. Sanitetsforeninga i bygda fyller 90 år. Og i juni feirar Elskhug og Eksis - den fantastiske historia om livet på Eid sin gamle eksersisplass - 10-års jubileum med si femte oppsetning, under leiing av ein innflytta hennjar som eg ser er her i dag..

Alle desse jubilea - fylket, idrettslaget, musikklaget, sanitetskvinnene, militærhistoria, heng saman. Og dei heng saman med 17. mai. Det er ein del av historia om korleis Noreg har blitt eit fritt land. Framveksten av det norske militærvesenet - med eksersisplassen på Eid som den eldste i Noreg med røter heilt tilbake på 1600-talet - var avgjerande for at nasjonalstaten Noreg kunne bli til i 1814. Framveksten av det frivillige idretts- og musikklivet - det var ein utruleg viktig del av "nasjonsbygginga" på siste halvdel av 1800-talet.

Og enno i dag er dette fantastisk rike lag- og organisasjonslivet- frivilligheten, dugnaden - noko av det mest rotnorske som finst. Det er ikkje for ingenting at ordet ”dugnad” er kåra til Noregs nasjonalord.

Og ikkje minst er den store dugnadsånda årsaka til at små stader som Eid kan få til dei utrulege store tinga vi faktisk får til. Med Malakoff, med Opera Nordfjord, med Elskhug og Eksis - med alle dei over 250 frivillige laga som finst i kommunen vår i dag. Mange av dei laga finst ute i bygdene, og der er Hennjebygda eit strålande eksempel!

Her i Hennjane er de flinke til å stå saman og gjere ting saman. Det har vore nødvendig oppp gjennom historia - det her var jo lenge ei veglaus bygd som rett og slett måtte klare seg sjølv - men det har fortsett med det etter at vegane har kome i nær sagt alle retningar. Ta vare på det og dyrk det - og ha opne armar til dei som kjem nye i bygda. Då er det all grunn til å tru at bygda vil leve og bløme også i framtida.

I tillegg til alle dei lokale jubilea, feirar vi også eit stort og viktig nasjonalt jubileum i år: 100-årsjubileet for innføringa av kvinneleg stemmerett i 1913. Det syns eg er verdt å stoppe opp ved også på 17. mai.

Det gjekk altså 99 år frå grunnlova vart skriven på Eidsvoll i 1814 til vi hadde eit demokrati i Noreg der alle kvinner og menn kunne delta på like fot. Ja, så seint som på 1890-talet, vart ideen om kveinneleg stemmerett latterlegjort frå Stortingets talarstol - og det vart sett fram dei fryktelegaste truslar om korleis samfunnet ville bli sett av styr viss kvinnene slapp til ved stemmeurnene.

Og enno i dag er ikkje likestilling mellom kvinner og menn ei selvfølg. Enno lever kjønnsroller, kjønns-stereotypar og kroppshysteri i beste velgåande. Endå må kvinner vere meir utrygge enn menn når ein går ute ein sein kveld i byane våre. I USA har - tru det eller ei - kvar sjette kvinne blitt eller forsøkt blitt voldtatt. Og i store deler av verda er sjølv den mest grunnleggande likestilling mellom kvinner og menn enno berre ein fjern draum.

Ei av dei sterkaste opplevingane eg har hatt som ordførar hende berre for eit par veker sidan. Då banka det på døra på kontoret mitt ei vaksen kvinne som kom som flyktning til Eid for nokre år sidan, frå eit av dei fattigaste og mest krigsherja landa i heile verda. Ho kom hit saman med to av ungane sine - resten av familen var spreidd for alle vindar i ein nådelaus borgarkrig. Det som har skjedd sidan er ei lang historie, men heldigvis ei lukkeleg historie. Familien er no omsider samla. Dei har fått statsborgarskap i eit nytt land. Ungane har fått begynne på skule og fått venner. Dei har fått kjøpt sitt eige hus, og er etablert i bygda.

Og så, heilt til slutt, og årsaka til at kvinna kom på kontoret mitt den dagen: Ho ville rett og slett fortelje at ho no hadde fått brev i  posten med tilbod om fast heiltidsjobb i Eid kommune, etter fleire år som ekstrahjelp og vikar.

Eg trur det er vanskeleg for oss, i vår stort sett trygge tilvere der vi er vant til at alt ordnar seg og velferdsstaten tek mot oss viss vi fell, å forstå kor uendeleg viktig eit slikt brev kunne vere - og kor lite sjølvsagt det er mange stader i verda å ha ein grunnleggande trygghet for hus og heim - å ha ein fast jobb å gå til - og ei trygg framtid for ungane. Og eg trur det er liten tvil om at det er dei fleste drøymer om - og vil strekke seg langt for å oppnå.

Og det minner oss om at i store deler av verda er det dei sterke kvinnene som held samfunnet oppe - som må ordne opp og jobbe døgnet rundt for både å tene til livets opphald og få familien til å henge saman. Slik var det også her i Hennebygda og i Eid for eit par- tre generasjonar sidan - då mennene kanskje var vekkreist på fiske eller anleggsarbeid i lange periodar. Det var kvinnene som ordna opp og tok tak, styrte garden, styrte huset og familien. Det er også ein viktig del av historia om korleis landet vårt har blitt til. La oss i dag, i jubileumsåret for kvinneleg stemmerett, rette ein ekstra takk til alle kvinnene som har gått føre og vist veg, og bygd samfunnet i det stille, utan like store ord som oss innimellom litt meir brautande mannfolka..

Så fridomen vi la grunnlaget for i 1814 - det er ei seig og omstendeleg affære å få til. Kanskje når vi aldri idealet om full fridom for alle. Men vi må aldri slutte å strekke oss dit. Kvinner og menn - nordmann eller utlending - vi har alle dei same rettane, dei same behova og dei same draumane om eit fritt og godt liv.

Så eg vil avslutte der eg starta: Det vi feirar 17. mai, det er til sjuande og sist fridomen vår. Den første byggesteinen i fridomen vi i dag nyt fruktene av – det var grunnlova av 17. mai 1814.

Nytt den fridomen godt. No er det ikkje lenger Eidsvollsmennene, Kong Haakon eller andre frå ei anna tid som skriv historia om Noreg. No er det oss. Gi kvarandre albogerom og ver engasjerte. I bygda og utanfor. Då kan vi sjå framtida lyst i møte.

Gratulerer med 17. mai 2013 – nyt dagen!

Vekeplan veke 20/2013

Hektiske maidagar, men her er ei lynkjapp oversikt over mine planer for komande veke. 

Det mest spesielle som skjer denne veka, er eit møte inne i verdas største olivingruve, Lefdal Gruve, i morgon kveld med alle toppane til fylkespartia i Sogn og Fjordane og næringslivs- og skulefolk frå Vågsøy, Selje og Eid. Her vil dei unike tilboda ved Eid og Måløy vgs bli presentert.

Vil du ha kontakt, finn du kontaktinformasjon til e-post, telefon med meir her. Vi kan også avtale ein prat på Rådhuset på Eid. Det er også hyggeleg/nyttig om flest mulig følgjer meg på mi opne ordførar-Facebookside (trykk "likar") og følgjer Eid kommune si offisielle Facebook-side.

Ha ei fin veke!

Måndag 13. mai

Møte i Hamnerådet for Nordfjord Hamn IKS

Tysdag 14. mai

Miniseminar med Finansministeren og Sparebanken Sogn og Fjordane, Førde

Kveld: Befaring og møte i Lefdal Gruve med Nordfjord Vekst, Eid vgs og Måløy vgs

Onsdag 15. mai 

Barnehagetog kl 11-12 (felles 17. mai-tog for alle barnehagane i Eid)
Før 11 og etter 12: Kontordag/interne møte

Kveld: Møte om samferdsle og næringsutvikling

Torsdag 16. mai 

Framlegging av fylkesrådmannen si tilråding om skulebruksplanen, Førde

Fredag 17. mai

0700 Revelje med Eid Musikklag, frukost på Bryggen Hotell

0930 Barnetog med Eid Musikklag

1400 Tale for dagen i Hennebygda

1500 Folketog med Eid Musikklag

2000 Tappenstrek med Eid Musikklag

Tale på 8. mai-markering på Eid 2013

Frigjeringsdagen 8. mai 1945 er ein av dei tre viktigaste datoane i norsk historie - saman med 17. mai 1814 og 7. juni 1905.

I Eid høgtidar vi kvart år 8. mai med opptog gjennom gata med flaggborg og korpsmusikk, og markering med talar og blomar ved minnesmerket for dei falne frå Nordfjord i andre verdskrigen. I år var dette eit fellesarrangement mellom Eid kommune, Norsk Reserveoffiserforening, Plassens Venner, Røde Kors og Eid Frivilligsentral, med taler frå Eid kommune, Reserveoffisersforeninga og Røde Kors. Over 100 personar deltok - dei fleste også til hyggeleg utandørs kaffislabberas etterpå på den gamle eksersisplassen i Nordfjordeid sentrum.

Eg hadde æra av å halde tale for dagen ved "Sørgende Mor"-minnemerket. Her kan du lese talen min. På slutten kan du lese om dei heilt spesielle militære tradisjonane i Eid, som strekker seg nesten 400 år tilbake i tid og enno er livskraftige.

Velkomne til markeringa av Frigjeringsdagen, Veterandagen og Den Internasjonale Røde Kors-dagen på "Plassen" på Nordfjordeid 8. mai 2013.

Fred og fridom er ikkje noko som kjem av seg sjølv. Og når fred og fridom fyrst er til stades, må det aldri takast for gitt. Fred og fridom må kjempast for, forsvarast og vinnast. Igjen og igjen. 

Det er kanskje den aller viktigaste bodskapen i markeringa vi er samla til i dag: Markeringa av frigjeringsdagen frå den tyske okkupasjonen av Noreg 8. mai 1945, og dei mange frå Nordfjord som før den dagen omsider kom, sette livet til i fedrelandet si teneste. 

For dei aller fleste var 8. mai 1945 ein gledens dag. Ein jubeldag. Fred og fridom etter fem år med okkupasjon og krig. Ja, ikkje berre jubeldag, men starten på ein "jubelmånad" som saknar sidestykke i norsk historie, og som nådde klimaks 7. juni då Kongen steig i land i Oslo og sette foten på norsk jord for første gong sidan 1940. Det er nesten umulig å forestille seg for oss som ikkje opplevde det, kor stort dette må ha vore. 

Men 8. mai 1945 var ikkje ein jubeldag for alle. 

Ikkje for dei som aldri fekk sine kjære heim. Ikkje for familiane og venene til dei som har namnet sitt på monumentet bak oss her i dag. 

Ikkje for dei mange tusen norske krigsseglarane. Dei som ga sitt liv på sjøen siglande under norsk flagg, mange av dei utan nokonsinne å få namnet sitt på eit monument, eller utan at familiane deira fekk den takka og oppreisinga dei hadde fortent frå den norske staten. 

Ikkje for alle dei som kom heim frå krigsteneste eller fangeleirar med arr på kropp og sjel som aldri skulle gro, Fysiske og psykiske sår som skulle prege dei og deira familiar for resten av livet. 

Og ikkje for dei som hadde ei historie om krigen og krigsåra som kanskje ikkje passa inn i den "offisielle forteljinga" - den som fort blir skapt etter ein krig. Eitt av dei mest slåande døma på det i heile norsk krigshistorie er det ein eidar som står for: Oliver Langeland, som var sjef for Milorgs største ståande styrke i Noreg fram til 1944 og ein av våre store krigsheltar, men som aldri fekk den heideren og merksemda han fortente i åra etter krigen. Historia hans har først dei aller siste åra kome fram i lyset - den er verdt å studere for dei som enno ikkje har gjort det. 

Uansett: Markeringa av frigjeringsdagen 8. mai er både ein festdag - og ein dag for ettertanke. For å minnast med respekt dei som ga sitt liv for at vi andre skulle få fridom og fred. 

No er krigsåra i Noreg i ferd med å forsvinne ut av "manns minne". Dei fleste som deltok i krigsteneste for Noreg i 2. verdskrigen er ikkje lenger blant oss. Dei som enno hugsar krigen og krigsåra, er alle i besteforeldregenerasjonen, rundt dei 75 eller eldre. 

Eg meiner vi må gjere det vi kan for at 8. mai-tradisjonen ikkje forsvinn ut av historia med dei. Dette er ein dag som må leve vidare. 

Og skal dagen leve vidare som ein høgtidsdag, må han fornyast. Nye lag må leggast til historia. Ikkje for å skjule dei gamle, men for å få heile biletet, ideane og verdiane frå 8. mai 1945 endå betre fram, for nye generasjonar. 

Difor markerer vi her i dag ikkje berre Frigjeringsdagen i 1945, men alle norske veteranar som har tenestegjort for Noreg etter andre verdskrigen. 

Det er mange. Over 100 000 nordmenn har tenestegjort frå 1945 og fram til i dag i nær 100 ulike internasjonale operasjonar i meir enn 40 land. Mange av dei har også kome heim merka for livet - fysisk og psykisk. 

Eg meiner det er rett at vi no óg nyttar 8. mai til å gi veteranane våre den heideren dei fortener - heile vegen frå Tysklandsbrigadane fram til våre dagars styrker i Afganhistan, Libya og andre stader. 

Det er lov å ha ulike meiningar om kvar enkelt krig og konflikt Noreg går inn i. Men det må aldri få rokke ved vår respekt for dei som faktisk går i krigen for oss, når Regjering og Storting først har tatt ei avgjerd om at Noreg skal bidra. 

Då er vi forbi seminarstadiet. Veteranane fortener å bli tatt vare på når oppdraget er utført.
Vi som sit trygt heime skal ta det ansvaret. Det er det minste vi kan stille opp med. Veteranane er norske menn og kvinner som har vore beredt til å ofre livet for konge og fedreland - for fridom, fred og demokrati.

Det er den raude tråden som går heilt frå 1945 til dagens menn og kvinner i kongens kle rundt om i verda. Det er den raude tråden i den felles markeringa her i dag av Frigjeringsdagen, Veterandagen og den Internasjonale Røde Kors-dagen. Evig engasjement for våre felles verdiar - i krig og i fred - i inn- og utland. Ingenting er viktigare enn det.

Så vil eg heilt til slutt få peike på at det ikkje er tilfeldig at vi akkurat her på Eid er av dei stadene i landet som held oppe tradisjonen med å feire 8. mai. 

Vi står no på landets eldste ekersisplass - med ei nær 400-årig militær historie bak seg. Den historia er enno levande i Eid.

Vi har i dag det einaste militære øvingssenteret i heile Sogn og Fjordane: Firda Kaserne. Men ikkje berre det! Militærhistoria er tettare vevd inn i lokalsamfunnet i Eid enn dei fleste andre stader.

I år feirer Eid Idrettslag 150 år, større og meir vitalt enn nokon gong. Eid Idrettslag, eller turnforening som det heitte den gongen i 1863, var blant dei aller første idrettslaga i landet, og var ei direkte "knoppskyting" av militærmiljøet på Eid.

Det same kan vi seie om Eid Musikklag, som i år fyller 100 år, og er arvtakaren etter den militære "Kjøsnesmusikken".

Når Eid Musikklag på 17. mai i år går reveljen om morgonen klokka sju, og eidarane troppar opp til tappenstrek om kvelden klokka åtte, er ikkje det noko nymotens påfunn. Det er gamle militærtradisjonar som enno lever i bygda vår - og er med å knyte band mellom fortid og notid, på same måte som feiringa her i dag.

Og neste månad, i jonsokhelga, er tida inne for utespelet Elskhug og Eksis her vi står no - ei fantastisk, storstilt framsyning av militærlivet her på Nordfjordeid i ei anna tid kor fridomen og freden sto på spel: Dei dramatiske åra rundt 1900, kor Noreg braut ut av unionen med Sverige og fekk vårt eige flagg og vår eigen konge. 

Kort sagt: På Eid er vi med å halde dei sterke militære tradisjonane på Nordvestlandet ved like. Vi gjer ein jobb med å synleggjere banda mellom folk og forsvar på lokalplanet, langt under radaren til dei høge herrer og fruer i leiinga av Forsvarsdepartementet og Forsvarsleiinga i Oslo. 

Det er viktig. På same måte som det er viktig med eit Heimevern som er til stades i heile landet. På same måte som det er viktig at Noreg stiller opp i internasjonale operasjonar for fred og fridom rundt om i verda, fordi solidaritet og menneskeverd ikkje kjenner landegrenser. På same måten som eg trur det enno er viktig for det nasjonale samhaldet om vårt "fredsoppdrag" med verneplikt - gjerne for begge kjønn slik mange politiske parti no går inn for - og gjerne med eit utvida samvirke mellom militæret og det sivile samfunnet. 

Verda endrar seg. 
Det gjer også Forsvaret sine oppgåver. Men verdiane endrar seg ikkje. Trongen for folkeleg deltaking i og forståing for eit sterkt forsvar endrar seg heller ikkje.

Så la oss halde fram å markere 8. mai her på Eid og andre stader i landet. La oss minnast i dag alle som har falle i teneste for Noreg - ute og heime.

Til slutt vil eg bere fram ei blomehelsing frå Eid kommune for å gjere ære på dei vi vil minnest spesielt her i dag: Nordfjordingane som ofra livet for vår fridom i krigsåra 1940-45.

Fred over deira minne.